Διατροφικές Διαταραχές στην εφηβεία

Οι Διατροφικές Διαταραχές ορίζονται ως ψυχικές διαταραχές οι οποίες προκαλούν στο άτομο να αντιμετωπίσει καταστάσεις και αισθήματα μέσω του φαγητού.

Παρά τον όρο τους, οι διατροφικές διαταραχές δεν περιορίζονται μόνο στην σχέση του ατόμου με το φαγητό.

Είναι σύνθετες διαταραχές με σημαντικά αρνητικές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής, οι οποίες απαιτούν την συνεργασία διαφόρων επαγγελματιών υγείας για την αντιμετώπιση τους.

Εκδήλωση διατροφικών διαταραχών σε εφήβους

Οι διατροφικές διαταραχές μπορούν να εκδηλωθούν στον οποιοδήποτε ανεξαρτήτως ηλικίας και φύλου.

Ωστόσο, παρουσιάζονται συχνότερα στα πρώιμα εφηβικά χρόνια και ιδιαίτερα σε κορίτσια. Συγκεκριμένα, μέχρι και 13% των εφήβων εμφανίζουν τουλάχιστον ένα είδος διατροφικής διαταραχής ως την ηλικία των 20.

Παράγοντες κινδύνου για την εμφάνιση τους είναι:

• Αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες (δίαιτα)
• Αισθήματα δυσαρέσκειας για την εικόνα και το μέγεθος του σώματος
• Έκθεση σε ερεθίσματα που ενθαρρύνουν τις διατροφικές διαταραχές (γονιός σε συνεχή δίαιτα, μέσα κοινωνικής δικτύωσης που προβάλλουν «ιδανικά» σώματα κ.α.)

Ως νούμερο ένας παράγοντας εκδήλωσης μιας διατροφικής διαταραχής θεωρείται η δίαιτα η οποία συχνά εκδηλώνεται ως «trend» στους εφήβους με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται «αθώα» και χωρίς σοβαρές επιπτώσεις.

Ειδικότερα, έφηβοι που ακολουθούν αυστηρές δίαιτες για γρήγορα αποτελέσματα έχουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης μιας διατροφικής διαταραχής.  

Τα αρχικά σημάδια που συνήθως εμφανίζει ο έφηβος είναι εμμονή με το φαγητό, το σωματικό βάρος και την εικόνα του σώματος του.

Σημάδια αναγνώρισης των διατροφικών διαταραχών

Δεν είναι σπάνιο ο έφηβος να αρχίσει να εκδηλώνει ενδιαφέρον για την διατροφή του μέσω προτιμήσεων ή περιορισμών συγκεκριμένων φαγητών.

Το γεγονός αυτό από μόνο του δεν αποτελεί ανησυχητικό παράγοντα, μάλιστα αποτελεί μέρος της φυσιολογικής τάσης του εφήβου για ανεξαρτητοποίηση.

Ωστόσο, υπάρχουν κάποια πρώιμα σημάδια και συμπεριφορές τα οποία αν αναγνωριστούν εγκαίρως, μπορεί να αποτρέψουν την εμφάνιση μιας διατροφικής διαταραχής.

Μερικά από αυτά είναι:

• Απότομη αλλαγή βάρους
• Αρνητική άποψη για την εικόνα του σώματος
• Άρνηση της αίσθησης πείνας
• Αποφυγή κοινωνικών εκδηλώσεων που περιλαμβάνουν φαγητό π.χ. έξοδο με φίλους σε ταβέρνα
• Αποφυγή κατανάλωσης φαγητού μπροστά σε άλλους
• Υπερβάλλουσα σωματική δραστηριότητα
• Ακολουθία κανόνων κατά το γεύμα π.χ. μάσημα της τροφής πολύ αργά ή τεμαχισμός της σε μικρά κομμάτια πριν την κατανάλωση
• Διαταραχές ύπνου

Οι διατροφικές διαταραχές εμφανίζονται συχνότερα στα κορίτσια σε σχέση με τα αγόρια.

Τα κοινωνικά πρότυπα έχουν διαφορετικό αντίκτυπο στα φύλα με τα κορίτσια να επιθυμούν να χάσουν λίπος προκειμένου να είναι λεπτά και αγόρια να χάσουν λίπος αλλά να αυξήσουν την μυϊκή τους μάζα.

Ωστόσο, δεν είναι σπάνιο στα αγόρια να επιθυμούν να αποκτήσουν ένα μη ρεαλιστικά λεπτό σώμα.

Πολλές φορές η εκδήλωση μιας διατροφικής διαταραχής είναι μια προσπάθεια του εφήβου να νιώσει πως έχει κάποιο έλεγχο στην ζωή του. Παρόλο που φαινομενικά εστιάζουν στην διατροφή και το βάρος τους, σχεδόν πάντα υπάρχουν υποβόσκοντα προβλήματα που καλύπτονται μέσω της διαταραχής.

Σημαντικά γεγονότα στο οικογενειακό περιβάλλον είναι συχνά το αίτιο για την εκδήλωση τους π.χ. διαζύγιο γονιών. 

Προδιαθεσικοί παράγοντες εμφάνισης διατροφικών διαταραχών

Ψυχολογικοί παράγοντες

Άτομα με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του τείνουν να είναι πιο  επιρρεπή στην ανάπτυξη μιας διατροφικής διαταραχής.

Μερικά από αυτά είναι:

• Χαμηλή αυτοεκτίμηση
• Δυσκολία στην έκφραση συναισθημάτων όπως θυμός ή απογοήτευση
• Ανάγκη να είναι αρεστοί στους άλλους
• Τελειομανία
• Φόβος ενηλικίωσης

Κοινωνικοί/ περιβαλλοντικοί παράγοντες

Το περιβάλλον που μεγαλώνει ο έφηβος και ιδιαίτερα η έκθεση του σε κοινωνικά πρότυπα είναι βασικός παράγοντας εμφάνισης μίας διατροφικής διαταραχής.

Συχνά αίτια είναι:

• Ο κοινωνικός αποκλεισμός από το περιβάλλον του (συχνά το σχολείο) λόγω της εικόνας του σώματος του
• Οι υψηλές προσδοκίες της οικογένειας του σχετικά με την απόδοση του π.χ. στο σχολείο ή σε κάποια δραστηριότητα
• Το στρες στο οικογενειακό περιβάλλον π.χ. γονείς που μαλώνουν συχνά
• Γονιός που βρίσκεται συνεχώς σε δίαιτα και είναι δυσαρεστημένος με το σώμα του
• Πίεση από συνομήλικους για υιοθέτηση συγκεκριμένων συμπεριφορών π.χ. ακολουθούν όλοι μια συγκεκριμένη δίαιτα 
• Διαφημίσεις και προβολή προτύπων με τον «ιδανικό» τύπο σώματος
• Η τάση που επικρατεί στην κοινωνία να προσδιορίζει τους ανθρώπους από την εικόνα του σώματος τους

Βιολογικοί παράγοντες

Στους βιολογικούς παράγοντες περιλαμβάνονται:

• Οι απότομες αλλαγές που βιώνει ο έφηβος τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά
• Οικογενειακό ιστορικό διατροφικών διαταραχών
• Η ανάπτυξη της διατροφικής διαταραχής ως εκδήλωση μιας ψυχικής νόσου π.χ. διπολική διαταραχή

Κίνδυνοι υγείας που συνδέονται με τις διατροφικές διαταραχές στους εφήβους

Το γεγονός πως οι διατροφικές διαταραχές εμφανίζονται συνήθως στην προ-εφηβική και εφηβική ηλικία, τις κάνει ιδιαίτερα επικίνδυνες για την φυσιολογική ανάπτυξη του πάσχοντα.

Οι μακροχρόνιες διατροφικές διαταραχές συνδέονται με προβλήματα φυσιολογίας:

• Στην καρδιά (π.χ. βραδυκαρδία, αρρυθμία, διαταραχή ηλεκτρολυτών λόγω καθαρτικών μεθόδων)
• Στα οστά (π.χ. καχεξία, οστεοπόρωση)
• Στο γαστρεντερικό σύστημα (π.χ. μετεωρισμός, δυσκοιλιότητα, διαταραχή μικροβιώματος)
• Στο ενδοκρινικό σύστημα (π.χ. μειωμένος μεταβολικός ρυθμός, μειωμένη παραγωγή ορμονών, αντίσταση στην ινσουλίνη)
• Στα νεφρά (π.χ. αφυδάτωση λόγω καθαρτικών μεθόδων)

Ακόμα πιο συγκεκριμένα, έφηβοι με νευρική ανορεξία διατρέχουν υψηλό κίνδυνο εκδήλωσης διαταραχών στον σκελετό τους.

Δυστυχώς, ακόμα και μετά την θεραπεία της είναι πιθανόν οι επιπτώσεις της να είναι μη αναστρέψιμες.

Έρευνες έχουν δείξει πως γυναίκες με ιστορικό νευρικής ανορεξίας στην εφηβεία είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν οστεοπενία σε σχέση με συνομήλικες τους χωρίς ιστορικό.

Oι κίνδυνοι δεν περιορίζονται μόνο σε σωματικούς

Ο εγκέφαλος απαιτεί περίπου το 20% της διαθέσιμης γλυκόζης επομένως είναι επιρρεπής στην επιπτώσεις των διατροφικών διαταραχών καθώς του στερούν την ενέργεια που χρειάζεται για την φυσιολογική λειτουργία του.

Οι διατροφικές διαταραχές συχνά συνυπάρχουν ή μπορεί να πυροδοτήσουν την εμφάνιση ψυχικών νόσων όπως η κατάθλιψη, η αγχώδης διαταραχή και η ψυχαναγκαστική διαταραχή.

Άτομα με κατάθλιψη είναι πιθανό να μην νιώθουν κίνητρο για θεραπεία ή ακόμα και να μην έχουν ενέργεια για αυτήν. Συνδυαστικά με την διατροφική διαταραχή, η λειτουργία του εγκεφάλου δυσχεραίνει με αποτέλεσμα να ενισχύεται η διαταραγμένη αντίληψη του ατόμου.

Με λίγα λόγια, ένας ταλαιπωρημένος εγκέφαλος μπορεί να συμβάλλει στην αντίσταση ως προς την θεραπεία καθώς και στην λανθασμένη εικόνα σώματος.

Τύποι διατροφικών διαταραχών και σημάδια αναγνώρισης τους

Νευρική ανορεξία

Η νευρική ή αλλιώς ψυχογενής ανορεξία χαρακτηρίζεται από ψυχαναγκαστικό περιορισμό της λήψης τροφής και έντονη ανησυχία τόσο για το φαγητό όσο και για την εικόνα του σώματος.

Στους έφηβους, η φοβία για συγκεκριμένες τροφές μπορεί να είναι πρώιμη ένδειξη ανάπτυξης νευρικής ανορεξίας. Για παράδειγμα η σκέψη και μόνο κατανάλωσης τροφών υψηλών σε λιπαρά είναι ικανή να προκαλέσει άγχος.

Συνήθη χαρακτηριστικά ενός εφήβου με νευρική ανορεξία είναι η τελειομανία, η εσωστρέφεια, οι σκέψεις τύπου όλα ή τίποτα, η αντίσταση στην αλλαγή και η χαμηλή αυτοεκτίμηση. 

Η νευρική ανορεξία διαχωρίζεται σε 2 κατηγορίες:

1. Περιοριστικού τύπου: το άτομο περιορίζει την τροφή του ή/και προβαίνει σε ψυχαναγκαστική σωματική άσκηση
2. Καθαρκτικού τύπου: το άτομο τρώει υπερβολική ποσότητα τροφής σε μικρό χρονικό διάστημα και στην συνέχεια την αποβάλλει είτε με αυτό-προκαλούμενο εμετό είτε με την χρήση καθαρκτικών. Οι συνήθειες της υπερβολικής σωματικής δραστηριότητας ή της επιβολής νηστείας μετά από ένα επεισόδιο υπερφαγίας ανήκουν επίσης σε αυτήν την κατηγορία.

Η νευρική ανορεξία είναι επικίνδυνη καθώς μπορεί να αργήσει να διαγνωστεί λόγω της τάσης των πασχόντων για μυστικότητα. Η οικογένεια μπορεί να βοηθήσει στην γρήγορη διάγνωση η οποία συντελεί στην αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση της.

Νευρική βουλιμία

Μερικά από τα συμπτώματα που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου είναι:

• Συχνές «εξαφανίσεις» στο μπάνιο κατά την διάρκεια ή μετά το γεύμα
• Τελετουργικές συνήθειες σχετικές με το φαγητό π.χ. το άτομο κρύβει φαγητό στο δωμάτιο του
• Εκδήλωση σωματικών συμπτωμάτων όπως ζαλάδα, πονόλαιμος (από τον εμετό), δυσπεψία, δυσκοιλιότητα ή διάρροια
• Απομόνωση από το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον
• Εναλλαγές στην διάθεση

Οι έφηβοι μπορεί να αποκτήσουν νευρική βουλιμία όταν εκτίθενται σε καταστάσεις έντονου στρες όπως η λεκτική/σωματική κακοποίηση.

Είναι σημαντικό να τονιστεί πως το βάρος ΔΕΝ είναι δείκτης για την ύπαρξη της νευρικής βουλιμίας. Ένας έφηβος μπορεί να πάσχει από την διαταραχή ωστόσο να διατηρεί φυσιολογικό ή ακόμα και υπέρβαρο σωματικό βάρος.

Αδηφαγική διαταραχή

Τα άτομα με αδηφαγική διαταραχή καταναλώνουν με ταχύ ρυθμό μεγάλες ποσότητες φαγητού όταν νιώθουν αρνητικά συναισθήματα όπως θυμό, άγχος ή θλίψη.

Χαρακτηριστικό είναι η απώλεια ελέγχου κατά το επεισόδιο με αποτέλεσμα να συνεχίζουν να τρώνε ακόμα και όταν έχουν αρχίσει να νιώθουν δυσφορία.

Τα αδηφαγικά επεισόδια συχνά είναι ένας τρόπος αποφυγής των δυσάρεστων συναισθημάτων για τους έφηβους.

Το άτομο που πάσχει από αδηφαγική διαταραχή μπορεί να:

• Παραλείπει γεύματα
• Τρώει σε ασυνήθιστες ώρες (π.χ. αργά το βράδυ)
• Κρύβει φαγητό στο δωμάτιο του
• Παρουσιάζει έντονες αλλαγές στο βάρος του

Μετά το υπερφαγικό επεισόδιο, συνήθως υπάρχουν αισθήματα ντροπής και απογοήτευσης. Η κύρια διαφορά της αδηφαγικής διαταραχής από την νευρική βουλιμία είναι η απουσία καθαρκτικών συνηθειών μετά το υπερφαγικό επεισόδιο.

Επιπλέον, τα άτομα με αδηφαγική διαταραχή τείνουν να είναι υπέρβαρα ωστόσο αυτό δεν είναι κανόνας.

Ορθορεξία

Ως ορθορεξία, ορίζεται η εμμονική τάση του ατόμου να καταναλώνει αποκλειστικά τροφές που θεωρούνται υγιεινές.

Η διάγνωση της ορθορεξίας μπορεί να είναι πρόκληση καθώς μπορεί να υποεκτιμηθεί ως έντονο ενδιαφέρον και προσπάθεια του εφήβου να τρέφεται υγιεινά.

Τα τρόφιμα που συνήθως αποφεύγονται στην ορθορεξία είναι:

• Πρόσθετα τροφίμων όπως συντηρητικά, χρωστικές κ.α.
• Τρόφιμα χωρίς την σήμανση «βιολογικό»
• Τρόφιμα που περιέχουν λιπαρά, ζάχαρη ή αλάτι
• Ζωικά προϊόντα

Η σημαντική διαφορά της από της προηγούμενες διατροφικές διαταραχές είναι πως εστιάζει στην ποιότητα και όχι στην ποσότητα του καταναλισκόμενου φαγητού.

Σημάδια ορθορεξίας περιλαμβάνουν:

• Σχέση εξάρτησης μεταξύ της αυτοπεποίθησης και των υγιεινών επιλογών τροφών
• Αισθήματα ντροπής σε περιπτώσεις που καταναλώνουν «ανθυγιεινές» τροφές
• Υπερβολική ενασχόληση με την ποιότητα και προετοιμασία του φαγητού
• Αποφυγή κοινωνικών εκδηλώσεων σε περιπτώσεις που δεν συμμορφώνονται με τους διατροφικούς τους κανόνες
• Έντονη ανησυχία για την προέλευση και τον τρόπο μαγειρέματος της τροφής

Παρόλο που η ορθορεξία δεν έχει αναγνωριστεί επίσημα από Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM), η ευαισθητοποίηση της επιστημονικής κοινότητας είναι αισθητή.

Αντιμετώπιση με εξειδικευμένους επαγγελματίες υγείας

Η αντιμετώπιση των διατροφικών διαταραχών απαιτεί την συνεργασία εξειδικευμένων επαγγελματιών υγείας όπως διαιτολόγου, ψυχολόγου και πιο σοβαρές περιπτώσεις γιατρού. Η οικογένεια παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στην καταπολέμηση τους.

Κατά την θεραπεία, ο πρωταρχικός στόχος είναι η επίτευξη και διατήρηση ενός υγιούς σωματικού βάρους και η ενίσχυση του οργανισμού με απαραίτητα θρεπτικά στοιχεία.

Σε δεύτερη φάση, ο ψυχολόγος μπορεί να βοηθήσει τον έφηβο να εντοπίσει τα αίτια εμφάνισης της διαταραχής και να του προσφέρει τεχνικές για την αντιμετώπιση της.  

Οι έφηβοι με διατροφικές διαταραχές, αν παραμείνουν χωρίς θεραπεία, μπορεί να χρειαστούν εισαγωγή στο νοσοκομείο και κλειστή ιατρική παρακολούθηση.

Πρόληψη

Προς το παρόν, δεν υπάρχει συγκεκριμένη μέθοδος που να λειτουργεί ως πρόληψη εμφάνισης διατροφικών διαταραχών.

Τις τελευταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί ραγδαία αύξηση περιστατικών, ιδιαίτερα σε κοινωνίες που ενσωματώνουν την δυτική κουλτούρα. Σε αυτές τις κοινωνίες έχει αυξηθεί η ενασχόληση των ατόμων με την απώλεια βάρους και την εικόνα του σώματος γεγονός που δημιουργεί «πρόσφορο» έδαφος για τις διατροφικές διαταραχές.

Για την προστασία των εφήβων, είναι σημαντικό οι ενήλικοι να εκπαιδευτούν πάνω στην ορθή στάση απέναντι στην διατροφή, ενισχύοντας τους να αποκτήσουν μια υγιή σχέση με το φαγητό καθώς και μια θετική εικόνα για το σώμα τους. Ο καθορισμός σωστών προτύπων από γονείς, φροντιστές και δασκάλους στην παιδική ηλικία μπορεί να συμβάλλει στην πρόληψη τους.

Μερικές τακτικές για την ενίσχυση της σχέσης των εφήβων με το φαγητό είναι:

• Αποφυγή ηθικών αξιών στο φαγητό π.χ. καλό και κακό. Η κατηγοριοποίηση τροφών ως «κακές» προάγει αισθήματα ενοχής μετά την κατανάλωση των συγκεκριμένων τροφών.
• Αποφυγή χρήσης της τροφής ως επιβράβευση ή τιμωρία.
• Αναγνώριση της φυσιολογικής τάσης των εφήβων να προτιμούν συγκεκριμένες τροφές ή να επιθυμούν να τρώνε συχνότερα ή σπανιότερα από ότι συνήθως.
• Αποφυγή της ψυχολογικής πίεσης στον έφηβο προκειμένου να φάει περισσότερο π.χ. να τελειώσει όλο τι φαγητό στο πιάτο του
• Αναγνώριση της κουλτούρας της δίαιτας και εκπαίδευση των εφήβων στο πως να την αναγνωρίζουν

Η θετική εικόνα του σώματος είναι μείζονος σημασίας για την υγιή σχέση του εφήβου με το σώμα του την περίοδο που βιώνει τις μεγαλύτερες αλλαγές στην ζωή του. Είναι απαραίτητο να υπάρχει σωστή ενημέρωση για τον ρόλο της διατροφής και τις διατροφικές συνήθειες, τον ρόλο των κοινωνικών μέσω δικτύωσης στην διαμόρφωση της εικόνας του σώματος και την ενίσχυση της έκφρασης έναντι της καταπίεσης των συναισθημάτων.