Κατανοώντας την ARFID (Αποφυγή/Περιορισμός Λήψης Τροφής)
Η επιλεκτικότητα στο φαγητό είναι συχνή, ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία. Όταν όμως η αποφυγή τροφών οδηγεί σε θρέψη ελλιπή, πρόβλημα βάρους/ανάπτυξης, εξάρτηση από συμπληρώματα ή έντονη κοινωνική/λειτουργική δυσκολία, τότε μιλάμε για ARFID – μια διαταραχή πρόσληψης τροφής που δεν σχετίζεται με εικόνα σώματος ή αδυνάτισμα.
Τι είναι η ARFID;
Η ARFID (Avoidant/Restrictive Food Intake Disorder) χαρακτηρίζεται από εμμένουσα αποφυγή ή περιορισμό της πρόσληψης τροφής, με συνέπεια ένα ή περισσότερα από τα παρακάτω:
Σημαντική απώλεια βάρους ή αποτυχία αναμενόμενης αύξησης/ανάπτυξης στα παιδιά.
Διατροφικές ελλείψεις (π.χ. σίδηρος, βιταμίνη D).
Εξάρτηση από συμπληρώματα ή εντερική σίτιση για να καλυφθούν οι ανάγκες.
Έντονη επίπτωση στην καθημερινότητα: άγχος ή αποφυγή κοινωνικών περιστάσεων με φαγητό (γενέθλια, σχολικό κυλικείο, οικογενειακά τραπέζια), συγκρούσεις στο σπίτι.
Στην ARFID δεν υπάρχουν ανησυχίες για το βάρος ή το σχήμα του σώματος. Η αποφυγή σχετίζεται συνήθως με:
Αισθητηριακή ευαισθησία (υφή, μυρωδιά, χρώμα, θερμοκρασία).
Χαμηλό ενδιαφέρον/όρεξη για το φαγητό.
Φόβο αρνητικών συνεπειών (π.χ. πνιγμονής, εμετού, πόνου στο στομάχι, αλλεργικής αντίδρασης).
ARFID ή απλώς «δύσκολος στο φαγητό»;
Ως επαγγελματίες υγείας οφείλουμε να είμαστε συγκρατημένοι πριν «βαφτίσουμε» μια συμπεριφορά ως διαταραχή. Η εκλεκτικότητα συχνά είναι αναπτυξιακό στάδιο και μειώνεται με τον χρόνο, την έκθεση και τη ρουτίνα του σπιτιού.
Σημάδια συναγερμού που μας κατευθύνουν προς ARFID:
Το παιδί/έφηβος μένει πεινασμένος επειδή «δεν υπάρχει τίποτα ασφαλές» να φάει.
Εξαιρετικά περιορισμένο ρεπερτόριο (π.χ. 6–10 τρόφιμα στο σύνολο) που δεν διευρύνεται με τον χρόνο.
Καθημερινές συγκρούσεις στα γεύματα ή αποφυγή κοινωνικών περιστάσεων με φαγητό.
Κλινικά δεδομένα για υστέρηση ανάπτυξης ή ελλείψεις.
Αν δεν βλέπουμε τέτοια σημάδια, πιθανότατα έχουμε να κάνουμε με φυσιολογική εκλεκτικότητα. Ο στόχος τότε είναι ήπιες εκθέσεις, σταθερό πρόγραμμα γευμάτων και καλό κλίμα στο τραπέζι, χωρίς χαρακτηρισμούς και πιέσεις.
Πώς γίνεται η αξιολόγηση;
Η αξιολόγηση είναι διεπιστημονική:
Ιατρικός έλεγχος (παιδίατρος/παθολόγος): ιστορικό, ανάπτυξη, βασικές εργαστηριακές εξετάσεις όταν κρίνεται απαραίτητο. Σκοπός: να εκτιμηθεί ο κίνδυνος και να αποκλειστούν ιατρικές αιτίες (π.χ. έντονη ΓΟΠ, σοβαρές δυσφαγίες).
Διαιτολογική εκτίμηση: ανάλυση διατροφικής πρόσληψης, ελλείψεων και ρεαλιστικών στόχων εμπλουτισμού.
Ψυχολογική αξιολόγηση: χαρτογράφηση των αισθητηριακών, αποφευκτικών και αγχωδών παραγόντων. Καταγραφή λειτουργικών επιπτώσεων (σχολείο, οικογένεια, κοινωνικότητα). Συχνά χρησιμοποιούνται δομημένες συνεντεύξεις και σύντομα ερωτηματολόγια για να κατανοηθεί το προφίλ αποφυγής.
Ως ψυχολόγος υγείας, δίνω έμφαση στην πορεία, στο χρόνο (πότε ξεκίνησε, τι το συντηρεί), στο κλίμα των γευμάτων στο σπίτι και στην τυχόν παρουσία άγχους/τραυματικής εμπειρίας (π.χ. προηγούμενη πνιγμονή).
Τι βοηθά θεραπευτικά;
Η θεραπεία είναι κυρίως συμπεριφορική, με σαφείς στόχους και βήματα. Τα πρωτόκολλα βαθμιαίας έκθεσης είναι ιδιαίτερα βοηθητικά, ειδικά σε παιδιά και εφήβους.
Παιδεία για την ARFID: εξηγούμε «γιατί συμβαίνει», ώστε να μειωθεί η ενοχοποίηση και η σύγκρουση.
Σταθερή ρουτίνα γευμάτων: 3 βασικά γεύματα + 2–3 ενδιάμεσα, με ήρεμο πλαίσιο και χωρίς συνεχές «τσιμπολόγημα».
Βαθμιαία έκθεση σε καινούριες τροφές: ιεράρχηση από το «πιο εύκολο» στο «πιο δύσκολο», με μικρούς, μετρήσιμους στόχους (π.χ. 1 μπουκιά νέας υφής, 1–2 φορές/εβδομάδα).
Εκπαίδευση γονέων: πώς να προσφέρουν «ασφαλή» και «στόχους» στο ίδιο πιάτο, χωρίς πίεση ή δωροδοκία, με ουδέτερο λεξιλόγιο και ήπιους κανόνες (ο γονέας αποφασίζει τι και πότε σερβίρεται, το παιδί αποφασίζει αν και πόσο θα φάει).
Ενίσχυση ποικιλίας και ενέργειας: συνεργασία με διαιτολόγο για να γεφυρωθούν ελλείψεις (εμπλουτισμός συνταγών, υφές που «ταιριάζουν» αισθητηριακά, έξυπνες αντικαταστάσεις).
Διαχείριση άγχους: τεχνικές αναπνοής/χαλάρωσης, αυτοπαρατήρηση σωματικών σημάτων, αποδόμηση φόβων (π.χ. για πνιγμονή), σταδιακή επανέκθεση σε τροφές.
Σε περιπτώσεις ιατρικής αστάθειας ή σοβαρού υποσιτισμού, προέχει η αποκατάσταση βάρους/θρέψης σε συνεργασία με ιατρό και αν απαιτείται, νοσηλεία.
Παραδοσιακές αξίες στο τραπέζι: πλεονέκτημα.
Στην ελληνική οικογένεια, το κοινό τραπέζι είναι θεσμός. Μπορεί να γίνει σύμμαχος στη θεραπεία:
Σταθερές ώρες και κοινό μενού (με μικρές προσαρμογές).
Ενδεικτικές ποσότητες στο πιάτο, χωρίς μάχες για μπουκιές.
Επαναλαμβανόμενη έκθεση στα ίδια τρόφιμα, με μικρές παραλλαγές (π.χ. ίδια γεύση, διαφορετική υφή).
Χαμηλός τόνος συζήτησης για το φαγητό. Μιλάμε για τη μέρα μας, όχι για «πόσο έφαγες».
Η συνέπεια, η ευγένεια και ο σεβασμός των ρόλων στο σπίτι εκπαιδεύουν το νευρικό σύστημα να νιώθει ασφάλεια στο φαγητό.
Συχνές παγίδες που αξίζει να αποφύγουμε
Υπερ-ιατρικοποίηση χωρίς ενδείξεις (άσκοπες εξετάσεις, αλλεπάλληλες παραπομπές).
Πίεση/εκβιασμός στο τραπέζι («αν δεν φας…»), που αυξάνει το άγχος και τη σύγκρουση.
Μονόπλευρη προσέγγιση: χωρίς συνεργασία ψυχολόγου–διαιτολόγου–παιδιάτρου, η αλλαγή σπάνια διατηρείται.
Στόχοι-άλμα (πολύ μεγάλες προσδοκίες πολύ γρήγορα) που οδηγούν σε αποτυχία και παραίτηση.
Πρακτικά βήματα για γονείς & εκπαιδευτικούς
Φτιάξτε ρουτίνα: ορίστε ώρες γευμάτων/σνακ και αποφύγετε το συνεχές «τσιμπολόγημα».
Δύο πηγές ασφάλειας σε κάθε γεύμα (π.χ. γνωστό άμυλο + αποδεκτή πρωτεΐνη) και ένα μικρό «στόχο» προς εξερεύνηση.
Κλίμα ηρεμίας: περιορίστε σχόλια για ποσότητες/σώμα. Επαινείτε την προσπάθεια («δοκίμασες μια μπουκιά»), όχι το αποτέλεσμα.
Μικρά βήματα: η επιτυχία είναι η συνέπεια, όχι το «άδειο πιάτο».
Σχολείο: συνεργασία για προβλέψιμο κολατσιό, αποφυγή στιγματισμού στο κυλικείο/τραπεζαρία.
Πότε χρειάζεται άμεση παραπομπή
Απότομη απώλεια βάρους, λιποθυμίες, έντονη κόπωση ή ενδείξεις υποσιτισμού.
Σοβαρή αφυδάτωση, συμπτώματα πνιγμονής, επίμονοι έμετοι.
Ολοκληρωτική αποφυγή γευμάτων με κίνδυνο για την υγεία.
Σε αυτά τα σενάρια, απευθυνόμαστε άμεσα σε παιδίατρο/παθολόγο και συντονίζουμε την ομάδα φροντίδας.
Το αισιόδοξο μήνυμα
Η ARFID αντιμετωπίζεται. Με συστηματικές, μικρές εκθέσεις, σταθερό πλαίσιο στο σπίτι και διεπιστημονική συνεργασία, οι περισσότερες οικογένειες βλέπουν ουσιαστική διεύρυνση του διατροφικού ρεπερτορίου, μείωση άγχους και καλύτερη ποιότητα ζωής.
Σημείωση προς τον αναγνώστη
Το παρόν άρθρο έχει ενημερωτικό χαρακτήρα και δεν υποκαθιστά ιατρική ή ψυχολογική αξιολόγηση. Αν ανησυχείτε για εσάς ή το παιδί σας, απευθυνθείτε σε παιδίατρο/παθολόγο, διαιτολόγο και ψυχολόγο υγείας με εμπειρία στις διαταραχές πρόσληψης τροφής.
