Σε έναν κόσμο όπου τα πάντα αλλάζουν – από τις τιμές στο super market μέχρι το κλίμα, τις σχέσεις και τη γενικότερη αίσθηση σταθερότητας – ο έλεγχος γίνεται πολύτιμο είδος. Κι όταν δεν μπορούμε να ελέγξουμε το περιβάλλον, τους άλλους ή το μέλλον, συχνά στρεφόμαστε σε κάτι πιο διαχειρίσιμο όπως είναι το φαγητό.
Σύμφωνα με μελέτη του American Psychological Association (2022), το 64% των ενηλίκων στις Η.Π.Α. αναφέρει ότι η αβεβαιότητα στην καθημερινότητα είναι σημαντική πηγή άγχους — με πολλές συμπεριφορές διαχείρισης να σχετίζονται με τη διατροφή.
Η σχέση με τη διατροφή, άλλοτε συνειδητή κι άλλοτε υποσυνείδητη, μετατρέπεται σε εργαλείο ψυχολογικής επιβίωσης. Το πιάτο μας δεν είναι απλώς διατροφική δήλωση, είναι πολλές φορές μια έκφραση άγχους, ανάγκης και επιβίωσης.
Η Ψευδαίσθηση του Ελέγχου
Ο όρος «illusion of control» (η ψευδαίσθηση του ελέγχου) προτάθηκε από την ψυχολόγο Ellen Langer το 1975. Αναφέρεται στην ψευδή πεποίθηση ότι ελέγχουμε καταστάσεις που στην πραγματικότητα εξαρτώνται από εξωτερικούς παράγοντες.
Σε πειράματα της, συμμετέχοντες έδειχναν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση όταν απλώς νόμιζαν ότι είχαν την πρωτοβουλία, ακόμα και σε παιχνίδια τύχης.
Σε περιόδους αβεβαιότητας – οικονομικές κρίσεις, προσωπικές απώλειες, κοινωνικές ανατροπές – η δίαιτα, η επιλογή συγκεκριμένων τροφών, ακόμα και η απόλυτη αποφυγή τους, προσφέρουν την αίσθηση ότι “κάτι” είναι υπό έλεγχο. Το «δεν τρώω γλυκά» μπορεί να σημαίνει έχω πειθαρχία, αλλά στην πραγματικότητα πολλές φορές σημαίνει «αισθάνομαι ανεπαρκής και ψάχνω κάτι να κρατηθώ».
Η Δίαιτα ως Μηχανισμός Αντιμετώπισης
Το 2020, μελέτη του International Journal of Eating Disorders έδειξε ότι πάνω από το 30% των ερωτηθέντων χρησιμοποίησε τον διατροφικό περιορισμό ως μηχανισμό διαχείρισης στρες κατά την περίοδο της πανδημίας.
Ο περιορισμός πρόσληψης τροφής λειτουργεί σαν maladaptive coping, σύμφωνα με τη θεωρία του Lazarus & Folkman (1984). Δεν επιλύει τη βασική πηγή άγχους αλλά δημιουργεί προσωρινή συναισθηματική ανακούφιση.
Άτομα που βιώνουν χρόνιο άγχος, κατάθλιψη ή γενική αίσθηση αποσύνδεσης, στρέφονται σε διατροφικούς κανόνες σαν σε σωσίβιο. Δεν είναι τυχαίο ότι στις διατροφικές διαταραχές – και όχι μόνο στις πιο σοβαρές, όπως η ανορεξία ή η βουλιμία – η ανάγκη για έλεγχο είναι κυρίαρχο στοιχείο.
Το φαγητό γίνεται σύστημα. Το «όχι» στη σοκολάτα είναι το «ναι» σε έναν υποτιθέμενο έλεγχο.
Η Κουλτούρα του Αυτοβελτίωσης και η Εμμονή με την Πειθαρχία
Η Self-Determination Theory (Deci & Ryan, 1985) περιγράφει πώς η εξωτερική πίεση – όπως κοινωνικά πρότυπα – μπορεί να οδηγήσει σε εξωτερικά υποκινούμενες διατροφικές συμπεριφορές, οι οποίες είναι λιγότερο βιώσιμες και περισσότερο επιρρεπείς στην απορρύθμιση.
Τα social media προβάλλουν πρότυπα αυτοελέγχου (ιδίως στο σώμα) που ενισχύουν την ψευδαίσθηση επιτυχίας μέσω αυτο-περιορισμού. Σύμφωνα με την Pew Research (2023), το 48% των νεαρών ενηλίκων δήλωσε ότι νιώθει ενοχές για τις διατροφικές του επιλογές όταν βλέπει «υγιεινά» προφίλ στο Instagram.
Η κουλτούρα της αυτοβελτίωσης (self-optimization culture) προσφέρει το μήνυμα: αν δεν έχεις τη ζωή σου σε τάξη, τουλάχιστον φτιάξε το σώμα σου. Όμως αυτό το μοντέλο προωθεί έναν επικίνδυνο συνειρμό: σώμα υπό έλεγχο = ζωή υπό έλεγχο.
Όταν τα υπόλοιπα γκρεμίζονται, η αυστηρή διατροφή γίνεται το μοναδικό σταθερό πλαίσιο, με όποιο ψυχολογικό κόστος.
Από την «Υγιεινή Διατροφή» στην Υπερβολή
Ο όρος orthorexia nervosa προτάθηκε από τον Steven Bratman το 1997 και περιγράφει την παθολογική εμμονή με την «καθαρή διατροφή».
Αν και δεν έχει ακόμα επισήμως καταχωρηθεί στο DSM-5, έρευνες δείχνουν αυξημένα ποσοστά συμπτωμάτων orthorexia σε φοιτητές διατροφής και επαγγελματίες υγείας.
Στην Ελλάδα, προκαταρκτικά δεδομένα δείχνουν αυξανόμενο ποσοστό «καθαρής διατροφής» ως ταυτότητα και όχι ως διατροφική στρατηγική. Δεν μιλάμε για την αποφυγή επεξεργασμένων τροφών ή το να θες να τρως υγιεινά. Μιλάμε για την καθημερινή αγωνία, την ενοχή, τον αποκλεισμό κοινωνικών περιστάσεων επειδή «δεν έχει κάτι να φάω που να μετράει macros».
Η γραμμή ανάμεσα στην υγιή συνείδηση και την παθολογία είναι συχνά δυσδιάκριτη. Όταν η διατροφή γίνεται τρόπος να αποφύγεις τον κόσμο, να ελέγξεις το χάος ή να αποδείξεις την αξία σου, τότε η υγεία παύει να είναι υγεία.
Ο Ρόλος της Αυτορρύθμισης ως Πραγματική Πειθαρχία
Η γνώση του γιατί επιλέγουμε να φάμε ή όχι είναι βασικό στοιχείο αυτορρύθμισης, σύμφωνα με τη γνωσιακή-συμπεριφορική προσέγγιση (CBT).
Αντί να εστιάζουμε μόνο στο τί τρώμε, η CBT εξετάζει το πλαίσιο σκέψης που συνοδεύει κάθε επιλογή. Αυτό που ονομάζουμε πειθαρχία μπορεί συχνά να βασίζεται σε αυτόματες σκέψεις φόβου, ντροπής ή τελειομανίας.
Η λύση δεν είναι να εγκαταλείψουμε κάθε διατροφική λογική και να φάμε συναισθηματικά για τρεις εβδομάδες. Ούτε όμως να συνεχίσουμε να μετράμε θερμίδες σαν να εξαρτάται από αυτό η ύπαρξη μας.
Ο στόχος είναι η εσωτερική αυτορρύθμιση: να αναγνωρίζεις πότε το φαγητό είναι ανάγκη και πότε είναι υποκατάστατο. Να επιλέγεις, όχι να υποτάσσεσαι. Και κυρίως, να αντιμετωπίζεις τον εαυτό σου με κατανόηση, όχι με καταπίεση.
Το άδειο πιάτο δεν είναι απόδειξη δύναμης
Το φαγητό δεν είναι απλώς θερμίδες ή macros, είναι και σύμβολο. Ο τρόπος που σχετιζόμαστε με αυτό αντικατοπτρίζει τον τρόπο που σχετιζόμαστε με τον εαυτό μας.
Η διατροφή είναι κομμάτι της καθημερινότητας μας, της κουλτούρας μας, της ψυχολογίας μας. Σε μια εποχή που η αβεβαιότητα είναι ο κανόνας, ίσως το πιο υγιές πράγμα που μπορούμε να κάνουμε είναι να αναγνωρίσουμε πότε η πειθαρχία μας προστατεύει και πότε μας φυλακίζει.
